Dikkat Nedir? Dikkat Geliştirilebilir Mi?
- dilekgulakcan
- 2 saat önce
- 2 dakikada okunur
Günlük hayatta sıkça kullandığımız "dikkat" kavramı, aslında beynimizin en karmaşık ve hayati işlevlerinden biridir. Sayısız uyaranın olduğu bir dünyada, zihnimiz her şeyi aynı anda işleyemez. Bu noktada dikkat, sınırlı bilişsel kaynaklarımızı yöneten bir "filtre" veya "yakıt" görevi görür (Kahneman, 1973).
Peki, bilimsel açıdan dikkat tam olarak nasıl işler ve hangi alt türlere ayrılır?
Bilişsel Psikolojide Dikkat Modelleri
Psikoloji tarihinde dikkatin nasıl çalıştığına dair çeşitli modeller öne sürülmüştür. Bunlardan en bilineni, beynin bilgi işleme kapasitesinin sınırlı olduğunu savunan Filtre Modelleridir. Broadbent (1958), dikkatin bir darboğaz (bottleneck) gibi çalıştığını ve gelen bilgilerin sadece bir kısmının bu darboğazdan geçerek bilince ulaştığını öne sürmüştür.
Örneğin, kalabalık bir partide sadece konuştuğunuz kişinin sesini duyup arka plandaki gürültüyü filtrelemeniz, literatürde "Kokteyl Partisi Etkisi" olarak bilinir ve seçici dikkatin en güzel örneğidir (Cherry, 1953).
Dikkatin Çeşitleri: Sohlberg ve Mateer Modeli
Klinik psikoloji ve nöropsikoloji alanında en sık başvurulan sınıflandırma, Sohlberg ve Mateer (1989) tarafından geliştirilen hiyerarşik dikkat modelidir. Bu modele göre dikkat tek bir yapı değil, basitten karmaşığa doğru giden çok katmanlı bir süreçtir:
Odaklanmış Dikkat (Focused Attention): Dikkatin en temel seviyesidir. Belirli bir uyarana (örneğin bir sese veya ışığa) anlık tepki verebilme yeteneğidir.
Sürdürülebilir Dikkat (Sustained Attention): Halk arasında "konsantrasyon" olarak da bilinir. Kişinin, sürekli bir etkinlik sırasında tutarlı bir davranışsal tepkiyi koruyabilme yetisidir. Bir kitabı okurken veya uzun bir dersi dinlerken bu dikkat türünü kullanırız (Sohlberg & Mateer, 1989).
Seçici Dikkat (Selective Attention): Çeldirici uyaranlar (gürültü, görsel karmaşa vb.) varlığında, zihinsel odağı belirli bir uyaran üzerinde tutabilme becerisidir. Dikkati dağıtan unsurları baskılayabilmek (inhibisyon), bu sürecin kritik bir parçasıdır.
Değişen / Kaydırılan Dikkat (Alternating Attention): Zihinsel esneklik gerektiren bu tür, odağı bir görevden diğerine kaydırabilme ve sonra tekrar geri dönebilme yeteneğidir. Örneğin, not alırken öğretmeni dinleyip, sonra tekrar deftere dönmek bu beceriyi gerektirir.
Bölünmüş Dikkat (Divided Attention): Aynı anda iki veya daha fazla göreve yanıt verebilme yeteneğidir (Multitasking). Araba kullanırken aynı zamanda yan koltuktaki kişiyle sohbet etmek, bölünmüş dikkatin bir örneğidir. Ancak araştırmalar, görevlerin karmaşıklığı arttıkça performansın düştüğünü göstermektedir (Kahneman, 1973).
Dikkat Geliştirilebilir Mi?
Bilişsel sinirbilim çalışmaları, dikkatin sabit bir yetenek olmadığını, beynin ön bölgesindeki (prefrontal korteks) yürütücü işlevlerle yakından ilişkili olduğunu ve antrenmanla geliştirilebileceğini göstermektedir (Posner & Petersen, 1990). Dikkatin türlerini anlamak, hem akademik başarıda hem de günlük yaşam kalitesinde karşılaşılan zorlukların kökenini tespit etmek için ilk adımdır.
Kaynakça
Broadbent, D. E. (1958). Perception and communication. Pergamon Press.
Cherry, E. C. (1953). Some experiments on the recognition of speech, with one and with two ears. The Journal of the Acoustical Society of America, 25(5), 975–979.
Kahneman, D. (1973). Attention and effort. Prentice-Hall.
Posner, M. I., & Petersen, S. E. (1990). The attention system of the human brain. Annual Review of Neuroscience, 13(1), 25-42.
Sohlberg, M. M., & Mateer, C. A. (1989). Introduction to cognitive rehabilitation: Theory and practice. Guilford Press.
Yorumlar